استثنا:

انواع مستثنئ :

مستثنئ به سه شكل به كار مي رود :الف) مستثنئ متصل  ب)مستثنئ منقطع   ج)مستثنئ مفرّغ

 1- استثنای متصل یا موجبه یا مثبت یا تام ، در این نوع استثناء مستثنی از جنس مستثنی منه است مثلاً هر دو انسان یا هر دو اشیاء و یا هر دو حیوان هستند . در این نوع استثناء مستثنی منه ذکر می شود و مستثنی  همیشه منصوب است مثال :

  فرح      التلامیذُ      الّا         علیاً  .                          لعب         اللاعبون َ          الّا        واحداً

        مستثنی منه    ادات مستثنی    مستثنی و منصوب                          مستثنی منه        ادات مستثنی   مستثنی و منصوب  

 2 - استثنای منقطع ، در این نوع استثناء مستثنی از جنسی غیر از جنس مستثنی منه است ؛ این نوع استثناء هم همیشه منصوب است  مثلاً     عاد   الغائبونَ      الّا                دوّابَهم .   همه غایبان برگشتند غیر از چهار پایانشان .                 مستثنی منه    ادات مستثنی    مستثنی و منصوب 

ملاحظه می کنید که حاضران انسان  و چهار پایان حیوانند پس همجنس نیستند و استثناء  منقطع و منصوب است .

3- استثنای مفرّغ : استثنایی است که در آن مستثنی منه ذکر نمی شود و محذوف است و معنای ماقبل الّا ناتمام است و معنای ان توسط بعد از الّا کامل می شود بنا براین اعراب یا حرکتش متناسب با نیاز جمله، قبل از وجود الّا مشخص می شود یعنی فرض را بر این می گذاریم که الّا در جمله نیست هر نقشی که لازم بود همان حرکت را روی مستثنی می گذاریم مثال :

  هل    جزاءُ الاحسان ِ    الّا      الإحسان  ؛  نوع استناء مفرغ است چون مستثنی منه ذکر نشده است

                        ادات مستثنی    مستثنی و مرفوع 

لاتَذكُـرُوا    إلاّ      اللهَ .    ( فقط خداوند را عبادت كنيد.)

     ادات مستثنی    مستثنی و منصوب مستثنی مفرغ

اعراب مستثنی چیست ؟

   فرض می کنیم الّا در جمله نیست : جزاء الإحسان الإحسانُ  . احسان دوم خبر احسان اول است و مرفوع می باشد مستثنی را هم مطابق این توضیح مرفوع می کنیم هل جزاءُ الإحسان الّا الإحسانُ

لا فتی الّا علی . إلا را حذف می کنیم  لا فتی علی ؛ لا لای نفی جنس . فتی اسم لای نفی جنس و علی خبر لای نفی جنس و مرفوع پس علی را به عنوان مستثنی مرفوع می کنیم لا فتی الا علی ٌ.

 ما مررت ُ الّا بعلی ٍ . هل نصحتَ الّا زیداً ؛هر دو مفرغ است اولی مجرور به حرف جر و دومی متناسب با نیاز جمله مفعول به و منصوب است.

   معمولاً در حد کتب درسی دبیرستان اگر ابتدای جمله استفهامی یا منفی بود استثناء مفرغ است که با توجه به نیاز جمله حرکت می گیرد .

نکته ۱: الا حرف استثنای غیرعامل است چون گفته می شود مستثنی که از جمله منصوبات است یا به صورت ظاهری و یا در محل نصب می باشد در واقع مفعول به برای فعل استثنی است ، درمثال بالا اینگونه تفسیر می شود که همه دانش اموزان حاضرند و از بین حاضران مریم را استثناء می کنم همانطور که ملاحظه می کنید مریم در این جمله در اصل مفعول به است پس باید منصوب شود ولی در انواع استثناء که ذکر خواهم نمود مسثتنی اعراب مختلفی می گیرد .

 نکته۲: استثنای منفی را می توان مثبت ترجمه نمود :ما مررت ُ الّا بعلی فقط به علی برخورد کردم .

1) اگر مستثني تام مثبت يا منفي باشد ، (يعني مستثني منه ذكر شود) اعراب مستثني منصوب است

ذكر ْتَ جميعَ الذكرياتِ   الاّ           ذكرياتِ الحربِ المفروضةِ .    لا يمْلكُ سلاحاً      الاّ      الايمانَ

                                     مستثني(تام مثبت) به اعراب فرعي منصوب                    مستثني (تام منفي ) ومنصوب

2) اگر مستثني مفرّغ باشد (يعني  مستثني منه در جمله نباشد ) در اين صورت اعراب مستثني تابع جمله قبل ازالاّ مي باشد .يعني اگر به منصوبات (مفعول و خبر افعال ناقصه و ...) نياز داشته باشد اعراب مستثني همچنان منصوب است و اگر جمله قبل از الاّ به مرفوعات (فاعل ونائب فاعل و...) نياز داشته باشد اعراب آن مرفوع است .

نكته ۳: براي تشخيص مستثني مفرّغ  اولاً  جمله قبل الاّ با يكي از ادات نفي مانند (ما ،لا ،لمْ ،لمّا،لا نهي ؛لیس، لنْ) منفي است يا جمله  استفهامي(سؤالي)است ثانياً يكي از اركان اصلي جمله قبل از الاّ (مثل فاعل و نائب فاعل وخبر ومفعول به و خبر افعال ناقصه و حروف مشبهه ولا نفي جنس) محذوف مي باشد . ماذهب الاّ سعيدٌ . لا يُقالُ  الاّ الحقُ .  ليس الصادقُ الاّ مفلحاً.                                                        مستثني مفرّغ در نقش فاعل مستثني مفرّغ درنقش نائب فاعل مستثني مفرّغ  در نقش خبر ليْسَ

تمرين : عيّن نوع المستثني واعرابه  هل جزاءُالاحسان ِ الاّ الاحسانُ.     مارايْتُ الاّ تلميذاً

نكته۴: هرگاه اعراب مستثني  مرفوع باشد، مستثني  مفرّغ مي باشد .

ترجمه جمله استثنائيه: اگر مستثني تام (مستثني منه ذکر شود)باشد ابتدا ادات سپس  مستثني وبعد از آن جمله قبل الاّ ترجمه مي شود . سجدوا الاّ ابليسَ . بجزء شيطان سجده كردند.

واگر مستثني مفرّغ باشد ، جمله معمولاً مثبت ومؤكد  ترجمه مي شوديعني درابتداي جمله مثبت الفاظ تأكيد مانند ( فقط،بي شك ، تنها،....) مي آيد.  لا تقلْ الاّ الحقّ   ( فقط حق را بگو)

نکته۵ : ترجمه جمله استثنائيه: اگر مستثني تام (مستثني منه ذکر شود)باشد ابتدا ادات سپس  مستثني وبعد از آن جمله قبل الاّ ترجمه مي شود . سجدوا الاّ ابليسَ . بجزء شيطان سجده كردند.

در استثناي مفرّغ گاهي مي توانيم جمله را به صورت مثبت و مؤكّد ترجمه كنيم:

 ما جاء إلّا هذا الطّالبُ = فقط اين دانش آموز آمد.

نكته ۶: در ترجمه ي عباراتي كه داراي كلمه ي« إنّما» است از تعابيري چون « فقط ، بي شك، تنها و ....» استفاده مي كنيم:

إنّما الْعزّةُ لِلّهِ و رسولِه و للمؤمنين.

عزّت، فقط از آنِ خدا و پيامبرش و مؤمنان است.