کانون عربي دهدشت: رحمان فلاحی مقدم

درزبان عربی هرگاه دو اسم در کنار هم واقع شوند غالباً یکی از این سه حالت راخواهند داشت :

الف ) مبتدا و خبر    اَﷲُ علیمٌ   !   اَﷲ ُ:  مبتدا   علیم ٌ: خبر .

ب   ) ترکیب اضافی (مضاف و مضاف الیه )   !بابُ الصَّفِّ ، کتابُ محمَّدٍ

ج   ) ترکیب وصفی (صفت و موصوف )            ! الانسانُ الفاضِلُ          

در این درس می خواهیم با خصوصیات و ویژگیهای ترکیب اضافی و ترکیب وصفی آشنا شویم . گاهی دو اسم درکنار هم به گونه ای قرار می گیرند که از لحاظ لفظی وظاهری ونیز معنائی با همدیگر مرتبط می شوند. اینگونه ترکیب ها را « اضافی» یا «وصفی» می گویند.

                                                                                     ***

الف )  تعریف مضاف و مضاف الیه

هرگاه دواسم پشت سر هم بیایند و اولی را به دومی نسبت دهیم به اسم اول « مضاف» و به اسم دوم «مضافٌ الیه» می گویند. به عبارت دیگر به دو جزء ترکیباتی مانند:« کتابُ التلمیذِ ، ماءُ البِئر،اَشجارُ الغابَةِ» که جزء دوم به تنهایی وجود خارجی دارد و برای خود استقلال و هویت معین و مشخصی دارد، «مضاف» و « مضافٌ الیه» گفته می شود.

ب ) شناخت مضاف و مضافٌ الیه

1- مضاف و مضافٌ الیه ازنظر معنا دو کلمه مستقل شمرده می شوند که فقط به هم اضافه شده اند.

 مانند: « بابُ المدرسةِ » که دو اسم از هم جدا شدنی هستند و هر کدام استقلال و هویت و مصداق معینی دارند

  یعنی هم «باب» هویت مستقل دارد و هم «المدرسة»

2- مضاف هیچگاه « أل» و « تنوین » نمی گیرد. مانند ضَوْءُ  الْقَمَـرِ  -  صَیدُ  الْحَیَواناتِ                                      

                                                                                                ^{مضاف     مضافٌ الیه      مضاف      مضافٌ الیه}

3- «مضاف نقش نیست» بلکه در جمله نقش می پذیرد و إعراب آن متناسب با جمله می تواند مرفوع، منصوب، یا مجرور باشد. اما مضافٌ الیه خود نقش به شمار می آید و از جهت إعراب همیشه مجرور است. ( کُلُّ مُضافٍ اِلیهِ مجرورٌ )

مانند: اَلدُّنیا  مزرعة  الآخِرَةِ . اَلدُّنیا = مبتدا و مرفوع تقدیراً . مزرعة = خبر ومرفوع (مضاف). الآخرةِ = مضافٌ الیه و مجرور.

4- هرگاه ضمایر متصل به سه قسم کلمه ،به اسم متصل شوند« مضافٌ الیه و محلاً مجرور» می باشند .

 ضمایر  متصل به سه قسم کلمه عبارتند از : هُ، هُما، هُم، ها،هما،هُنَّ، کَ، کُما، کُم، کِ، کُما، کُنَّّ، ی ، نا .             

اما اگر ضمایر متصل به سه قسم کلمه به فعل متصل شوند« مفعولٌ به و محلاً منصوب» می باشند .                        

مانند:  ضَرَبَـهُ    ! هُ : مفعولٌ به ومنصوب محلا   ،  هذا کتابُهُ  ! کتاب : مضاف ،«هُ» : مضافٌ الیه محلاً مجرور

اسماء دائم الإضافة

1- بعضی از اسمها همیشه مضاف واقع می شوند  وبامضافٌ الیه خود درجمله می آیند. ( یعنی همیشه اسم بعد از آنها  مضافٌ الیه می باشد ) به این اسم ها « اسماءِ دائم الاضافه» می گویند. که عبارتند از:

 کُلُّ ( هر، همه )، بعض ( برخی )،حول (پیرامون ، درباره) مثل (مانند) ،غَیر( بجز ، مگر ) ،نَحو(به سمت ،به طرف)، ذو ( صاحب ) ذات، اُولو ( صاحبان )، لَدُن ( نزد )، سبحانَ، مَعاذَ، مَعَ، عندَ، بینَ، دونَ، قبلَ، بعدَ،أمامَ ، وراء،فوقَ ، تَحتَ ،خلفَ، اَیُّّّ ، حَسب، جمیع، وَحْد. کلمۀ « وَحدَ » فقط به ضمیر اضافه می شود .

2- بعضی از اسماء دائم الاضافه مانند : اُولو جمع ذو ، اُولات جمع ذات و ذو ، ذات ، معاذَ، فقط به اسم ظاهر اضافه می شوند.

3- بعضی از اسماء مانند : إذ ، إذا ، حَیثُ ، لَمّا که ظرف ( قید ) و مبنی می باشند همیشه به جمله اضافه می شوند.

B نکتۀ مهم:   بعضی از اسمها هیچگاه مضاف واقع نمی شوند که عبارتند از 1- ضمیر 2- اسم اشاره        

3- اسم موصول 5- اسم علم ( خاص ) 5- اسمهای شرط  6- اسمهای استفهام ( بجز «أَیُّ »)

 "چندنکته دربارۀ مضاف ومضافٌ الیه

1- هرگاه مثنی و جمع مذکر سالم مضاف واقع شوند« نون» آخر آنها حذف می شود.

 مانند :اَخَوَیْنِ + کُمْ ! اَخَوَیْکُمْ .             مُسلِمونَ +العالَمِ ! مُسلِمُوالْعالَمِ .

2- در زبان عربی اسمی اگر بخواهد هم صفت و هم مضافٌ الیه بگیرد ، مضافٌ الیه بر صفت مقدم می شود. لذا در هنگام ترجمه و حرکت گذاری می بایست توجه کنیم که در اینگونه ترکیبات اسم سوم صفت است برای اسم اول و از این رو می بایست همۀ ویژگیهای موصوف را قبول کند.

 مانند :           بابُ المدرسَةِ الکبیرُ.               عبادُ اﷲِ الصالِحُونَ .                عقیدتُنـا الاسلامیةُ  

                 مضاف وموصوف مضافٌ الیه   صفت  مضاف وموصوف مضافٌ الیه صفت     مضاف وموصوف مضافٌ الیه صفت

3- « کُلُّ » اگر به اسم مفرد اضافه شود به معنای « هر» و اگر به اسم جمع یاجمع یا ضمیراضافه  شود به معنای «همه»می باشد.ونیز اگر«کُل» به اسم نکره اضافه شود به معنی« هر» واگر به اسم دارای « أل » اضافه شود به صورت « همه » ترجمه می شود .

4- مضاف ازمضافٌ الیه کسب تأنیت نیزمی کند.یعنی اگرمضافٌ الیه مؤنّث باشد مضاف نیز مؤنّث محسوب می شود.مانند:    کُلُّ نَفسٍ ذائقة المَوتِ.            یَومَ تجدُ کلّ نَفسٍ ماعملت مِِن خیرٍمُحضراً. 

     مضاف مضاف الیه                                        مضاف مضاف الیه

 « نفس» مؤنث مجازی است. چون«کُل» به آن اضافه شده مؤنث شده است . به همین دلیل خبر وفعل برای آنها مؤنث آمده است.

ج) تعریف صفت وموصوف

هرگاه دو اسمی که پشت سرهم قرار می گیرند ، پیوند و ارتباط بین آنها چنان باشد که نتوانیم آنها را از یکدیگر جدا نمائیم در این صورت آنها را « موصوف و صفت » می نامیم . بنابراین میان صفت و موصوف از نظر معنی یک پیوند عمیق وجود دارد و در حقیقت صفت همان موصوف یا بخشی از موصوف است .

به عبارت دیگر به دو جز ترکیباتی مانند:« التلمیذُ الْمجِدُّ» ( دانش آموز کوشا )،« العطش الشدیدُ» ( تشنگی شدید )  « الوردُ الحمراءُ» ( گل سرخ ) که جز دوم به تنهائی وجود خارجی ندارد و تنها با قرار گرفتن در کنار اسم اول وجود معین و مشخص می گیرند «موصوف وصفت » یا « منعوت و نعت » گفته می شود .

"نکته : درکتابهای نحوی(دستورزبان عربی) گاهی به جای « صفت و موصوف » از اصطلاح « نعت و منعوت » استفاده می شود  نَعت همان صفت و منعوت همان موصوف است .

د) شناخت انواع صفت

صفت بر دو نوع است :

الف ) صفت مفرد : هرگاه صفت یک اسم باشد به آن« صفت مفرد » می گویند.                                     

ب) صفت جمله : به جمله ای که بعد از اسم نکره بیاید وآن راتوصیف کند« جمله وصفیه » یا«صفت جمله» می گویند و إعراب آن محلی است .

هـ - شناخت ویژگیهای صفت و موصوف

1-  صفت اسمی است مشتق و تابع(پیرو) که اسم ماقبل خود را توصیف می کند .

2- منظور از مشتق بودن صفت : اسم فاعل ، اسم مفعول ، صفت مشبّهه ، اسم مبالغه ، اسم تفضیل است . 

3- صفت در چهار مورد از موصوف خود پیروی می کند : 1- عدد 2- جنس 3- معرفه و نکره 4- إعراب ( رفع ، نصب و جر) .